Tanah di Semenanjung Malaysia terbentuk daripada bahan induk, topografi dan geomorfologi yang berbeza. Secara amnya, tanah di Semenanjung Malaysia dibahagikan kepada enam kumpulan utama iaitu tanah marin, sungai, sedentari, terangkut semula, Hujung Pantai Diselingi Lembah (BRIS) dan tanah organik (Jadual 2).

Tanah aluvium marin terdiri daripada enapan marin, estuari dan air payau. Ia biasanya terdapat di sepanjang dataran pantai yang merangkumi keluasan keseluruhan 870,531 hektar. Sifat enapan dan landskap di Pantai Barat berbeza daripada Pantai Timur. Di Pantai Barat, kehadiran Sumatera menyebabkan laut yang tenang dan akibatnya bahan liat dienapkan. Sebaliknya, laut terbuka di Pantai Timur menyebabkan ombak yang kuat dan seterusnya membentuk siri hujung pantai. Tanah hujung pantai membentang di sepanjang Pantai Timur dari Kelantan ke Johor dengan keluasan keseluruhan 160,090 hektar (Rajah 1).

Tanah aluvium wujud secara meluas di sepanjang Pantai Timur dan Barat Semenanjung Malaysia. Di Semenanjung Malaysia, dua kumpulan utama enapan aluvium telah dikenal pasti iaitu enapan sungai dan enapan marin, estuari serta air payau. Enapan sungai yang merangkumi sedimen koluvium dan aliran cerun bukit dibahagikan lagi kepada tiga kumpulan iaitu Aluvium Tua, Sub-terkini dan Aluvium Terkini. Jumlah keluasan 1,514,412 hektar telah dipetakan sebagai tanah aluvium sungai di seluruh Semenanjung Malaysia.

Pelbagai jenis batuan enapan dan batuan metamorf berlaku di sepanjang Banjaran Titiwangsa. Jumlah keluasan 8,909,919 hektar yang merangkumi bahagian terbesar Semenanjung Malaysia terdiri daripada batu kapur, batu pasir, batu lumpur dan granit.

Tanah laterit dengan ciri profil yang menyerupai pedimen. Ia merupakan tanah biasa yang terdapat di banyak kawasan Semenanjung Malaysia tetapi kebanyakannya terdapat di utara Kedah. Tanah ini merangkumi 511,759 hektar. Kumpulan lain dikenali sebagai unit pelbagai yang terdiri daripada kawasan lombong, kawasan bandar dan kawasan perairan yang merangkumi 502,876 hektar.

Jadual 2: Pembahagian Tanah di Semenanjung Malaysia

Tanah Sedentari

Tanah sedentari ialah tanah yang terbentuk secara in-situ di atas bahan induk atau batuan yang mengalami luluhawa dan terdapat di kawasan berombak hingga cerun curam. Tanah in-situ ini terbentuk daripada luluhawa batuan igneus, enapan atau metamorf. Kumpulan tanah ini menempati sebahagian besar Semenanjung Malaysia, terutamanya di kawasan sepanjang Banjaran Utama. Tanah sedentari dikelaskan dan dibahagikan kepada dua jadual:

1. Jadual 1 untuk tanah yang terbentuk di atas batuan igneus dan metamorf gred tinggi.
2. Jadual 2 untuk tanah yang terbentuk di atas batuan enapan dan metamorf gred rendah.

Kriteria utama yang digunakan untuk membezakan tanah dalam Jadual 1 dan 2 kepada siri tanah ialah horizon diagnostik, kedalaman tanah, warna, tekstur dan kepuasan asas. Tanah sedentari berubah-ubah dari segi tekstur, warna dan kedalaman tanah, kerana ia terbentuk di atas pelbagai jenis batuan dan dipengaruhi oleh sifat cerun, iklim dan proses geomorfologi.

Walau bagaimanapun, tanah yang terbentuk di atas batu kapur dan bahan berkalsium lain tidak ditempatkan dalam Jadual 2 tetapi dalam Jadual 12 disebabkan perbezaan dalam pembentukan dan kedudukan di landskap. Tanah batu kapur biasanya mempunyai pH tinggi, kepuasan asas tinggi, nodul mangan dalam profilnya dan terdapat di kawasan rata hingga berombak.

Tanah Terangkut Semula

Tanah terangkut semula terbentuk di atas bahan yang telah digerakkan di persekitarannya oleh pelbagai daya geomorfik, terutamanya proses pedimentasi. Dalam proses pedimentasi, tanah dan bahan induknya digerakkan dari tapak asal dan ditimbus semula di tempat lain di atas landskap terpotong, sebagaimana dibuktikan oleh pendedahan saprolit in-situ yang mendasari pelbagai bahan induk. Banyak kitaran pedimentasi boleh berlaku, menggerakkan bahan terangkut semula ini ke hadapan dan ke belakang di persekitaran. Tanah terangkut semula dibahagikan kepada aluvium tua dan tanah laterit.

Tanah Aluvium Tua

Tanah aluvium tua merujuk kepada tanah yang terbentuk di atas bahan granitik yang diangkut semula. Solum bertindih di atas bahan saprolit yang bukan bahan induknya. Jika hadir, garisan batu yang terdiri daripada kerikil kuarza, batu dan kerikil biasanya terdapat tepat di atas saprolit. Tanah ini terdapat di kawasan topografi berombak hingga berbukit. Kriteria utama yang digunakan untuk membezakan tanah dalam kumpulan ini kepada siri tanah ialah kedalaman ke saprolit, warna, plinthit, kelas tekstur dan garisan batu.

Tanah Laterit

Tanah laterit terbentuk di atas dataran pedimen yang berkembang di atas bahan induk batu lumpur kaya besi. Tanah ini terdapat terutamanya di kawasan berombak hingga bergelombang. Secara definisi, tanah laterit mempunyai jalur laterit yang setebal sekurang-kurangnya 25 cm, terdiri daripada kerikil besi yang mengeras dengan sempadan atasnya berada dalam 75 cm dari permukaan tanah. Bentuk kerikil laterit sama ada subsegi empat tepat, subbulat atau bulat bergantung kepada kekerapan dan keamatan bahan yang telah diangkut semula. Kriteria utama yang digunakan untuk membezakan tanah dalam kumpulan ini kepada siri tanah ialah kedalaman ke saprolit, warna, kelas tekstur dan jenis kerikil laterit.

Tanah Aluvium Sungai

Tanah aluvium sungai terbentuk di sepanjang sungai dan dikumpulkan kepada dua jadual - Jadual 5 untuk tanah yang terbentuk di atas aluvium terkini dan Jadual 6 untuk tanah aluvium sub-terkini.

Tanah Aluvium Terkini

Enapan aluvium terkini membentuk siri teres di sepanjang tebing sungai besar masa kini. Tanah ini terdapat di kawasan landskap yang rata hingga berombak perlahan dengan amplitud relief kurang daripada dua meter, dan sering mempunyai nisbah silt/liat yang tinggi serta mineral yang mudah luluhawa terutamanya serpihan mika. Status saliran tanah berbeza dari sangat kurang dialirkan hingga dialirkan berlebihan. Tekstur tanah berbeza dari loam berpasir, loam liat berpasir, liat dan liat berat. Kriteria utama yang digunakan untuk membezakan tanah dalam kumpulan ini kepada siri tanah ialah tekstur dan kelas saliran.

Tanah Aluvium Sub-Terkini

Enapan aluvium sub-terkini merupakan teres sungai terdahulu yang terdapat di kawasan rata hingga berombak dengan amplitud relief yang lebih luas. Tanah ini mungkin terbentuk oleh sistem sungai yang lebih awal tetapi kemudiannya terputus oleh sistem sungai masa kini atau diangkut semula oleh proses geomorfik. Perumah anai-anai biasa di landskap ini. Kumpulan ini juga termasuk enapan koluvium, kipas aluvium dan tanah pedimen yang berkongsi landskap yang sama. Kelas saliran tanah berbeza dari kurang dialirkan pada tanah bertekstur liat hingga dialirkan berlebihan pada tanah berpasir. Plinthit sering dikaitkan dengan tanah liat yang kurang hingga tidak sempurna dialirkan. Kriteria utama yang digunakan untuk membezakan tanah dalam kumpulan ini kepada siri tanah ialah tekstur, kelas saliran, plinthit, dan kepuasan asas.

Tanah Aluvium Marin

Kumpulan tanah ini terbentuk di atas tanah liat marin dan pasir, serta enapan estuari bercampur. Enapan tanah liat marin terbentuk kebanyakannya di Pantai Barat, manakala enapan berpasir terbentuk di Pantai Timur Semenanjung Malaysia. Enapan berpasir ini juga dikenali sebagai tanah BRIS dan dikelaskan dalam Jadual 7. Tanah liat marin terdapat kebanyakannya di dataran pantai, terutamanya di Pantai Barat Semenanjung Malaysia, dan dalam keadaan asalnya ditutupi oleh hutan bakau dan paya berkaitan, serta dibahagikan kepada dua jadual, i) Jadual 8 - Tanah sulfat asid, dengan kehadiran horizon sulfurik atau bahan sulfidik dalam 100 cm profil tanah, dan ii) Jadual 9 - Tanah liat marin sulfat bukan asid.

Tanah Pasir Marin (BRIS)

Istilah BRIS merujuk kepada Hujung Pantai Diselingi Lembah yang membentuk landskap utama kawasan pantai di bahagian timur Semenanjung Malaysia. Tanah BRIS wujud secara meluas di sepanjang Pantai Timur Semenanjung Malaysia. Tanah di atas landskap BRIS adalah kebanyakannya tanah tidak subur, terpodzol, dengan tekstur berpasir. Pemodzolan adalah proses utama pembentukan tanah dalam tanah ini. Tekstur berpasir memudahkan pelarutan humus, besi dan aluminium dari horizon permukaan dan pemendapan bahan-bahan ini berhampiran paras air. Proses ini menghasilkan horizon luntur atau albik yang bertindih di atas horizon spodik dalam pelbagai peringkat pengerasan. Tanah BRIS diklasifikasikan berdasarkan kelas saliran, tekstur tanah dan kedalaman horizon spodik.

Tanah Sulfat Asid

Tanah sulfat asid dicirikan oleh kehadiran horizon sulfurik dengan keasidan tinggi (pH rendah) dan kepekatan aluminium yang terhasil daripada pengoksidaan kimia dan biologi pirit apabila dikeringkan. Faktor utama yang mempengaruhi pembentukan dan pengumpulan pirit (FeS2) ialah bekalan sulfur dalam air laut, kehadiran bahan organik dan sebatian besi serta persekitaran redoks. Apabila dikeringkan, horizon sulfurik terbentuk. Horizon sulfurik mempunyai nilai pH (air) 3.5 atau kurang dan setebal sekurang-kurangnya 15 cm, dan mesti terdapat bukti menunjukkan bahawa pH rendah disebabkan oleh asid sulfurik seperti kehadiran tompokan jarosit kuning jerami (dengan warna sekitar 2.5Y 8/4) dalam profil, bahan sulfidik di bawahnya atau mengandungi sulfat larut air sebanyak 0.05% atau lebih. Kriteria utama yang digunakan untuk membezakan tanah dalam kumpulan ini kepada siri tanah ialah pH rendah, perkembangan profil, kedalaman ke horizon C, nilai “n”, dan sifat subsoil.

Tanah Liang Marin Bukan Sulfat Asid

Tanah liat marin bukan sulfat asid terbentuk terutamanya di atas enapan marin, campuran enapan marin dan sungai, yang tidak dipengaruhi oleh keadaan sulfat asid. Walaupun terbentuk dalam persekitaran yang sama dengan tanah sulfat asid, tanah ini tidak mempunyai horizon sulfurik dalam bahagian kawalan profil. Kriteria utama yang digunakan untuk membezakan tanah dalam kumpulan ini kepada siri tanah ialah nilai “n”, perkembangan profil, kedalaman ke bahan induk dan status saliniti.

Tanah Organik

Tanah organik atau lebih dikenali sebagai tanah gambut mempunyai lapisan bahan organik setebal 50 cm atau lebih, secara kumulatif dalam 100 cm atas profil. Tanah organik wujud di kawasan tanah tinggi dan tanah rendah Semenanjung Malaysia. Walau bagaimanapun, tanah organik tanah tinggi tidak tersebar luas. Gambut tanah rendah hampir keseluruhannya terdapat di kawasan rendah, paya yang kurang dialirkan atau lembangan (kecuali jika dialirkan secara buatan). Dalam keadaan asalnya, gambut tanah rendah terdiri daripada warna coklat kemerahan gelap hingga hitam, longgar, bahan organik yang sebahagian reput, daun, dahan, ranting dan batang pokok dengan kandungan mineral rendah. Paras air sentiasa tinggi dan berada di atau berhampiran permukaan. Di kawasan yang dialirkan, gambut berubah menjadi jisim padat yang terdiri daripada baki tumbuhan yang sebahagian reput dan reput sepenuhnya dengan serpihan kayu besar dan batang pokok terbenam di dalamnya. Sifat padat gambut yang dialirkan disebabkan oleh reputan, susut dan pemadatan gambut asal.

Morfologi profil tanah yang biasa dalam gambut yang dialirkan terdiri daripada tiga lapisan berbeza: saprik-hemik-fibrik. Lapisan atas terdiri daripada bahan organik yang reput sepenuhnya atau jenis saprik, lapisan tengah mengandungi bahan organik separa reput yang tergolong dalam jenis hemik dan lapisan bawah gambut fibrik yang terdiri daripada kuantiti besar bahan organik yang kurang reput termasuk batang pokok, serpihan kayu besar dan dahan.

Tanah organik dibahagikan kepada dua jadual - Jadual 10 untuk tanah organik sesetengah dan Jadual 11 untuk tanah organik sederhana dalam dan dalam. Tanah organik sesetengah mempunyai lapisan organik setebal 50-100 cm; tanah organik sederhana dalam mempunyai lapisan organik setebal 100-300 cm; dan tanah organik dalam mempunyai lapisan organik lebih daripada 300 cm tebal. Kriteria utama yang digunakan untuk membezakan tanah dalam kumpulan ini kepada siri tanah ialah ketebalan dan darjah reputan lapisan organik; serta kehadiran bahan berkayu.